D. C. Dennett's "Freedom Evolves"

ระหว่างที่พระวิกรมเสนพาดเวตาลขึ้นบ่า เจ้าค้างคาวก็เริ่มเล่านิทาน…กาลครั้งหนึ่งนานมาแล้วมีทหารสี่คน เหน่ง โหน่ง หนุ่ย และตี๋ ทั้งสามคนที่เหลือไม่มีใครชอบตี๋ เมื่อตี๋ต้องไปทำภารกิจกลางทะเลทราย คืนก่อนหน้านั้นเหน่งต้องการจะฆ่าตี๋ เลยแอบเอายาพิษไปใส่ในกระติกน้ำ โหน่งก็ต้องการจะฆ่าตี๋เหมือนกัน เลยแอบไปเทน้ำ (ซึ่งจริงๆ ผสมยาพิษ) ทิ้ง แล้วเอาทรายใส่ลงไปแทน หนุ่ยก็ต้องการฆ่าตี๋ เลยแอบเจาะรูที่กระติก หวังให้น้ำ (ซึ่งจริงๆ แล้วเป็นทราย) ค่อยๆ ซึมหายไป วันต่อมา ระหว่างตี๋โซซัดโซเซอยู่กลางทะเลทราย เขาหิวน้ำก็เลยคว้ากระติกออกมา ซึ่งข้างในนั้นไม่มีอะไรเลย ไม่มีกระทั่งทรายและน้ำผสมยาพิษ ในที่สุดตี๋ก็แห้งตายก็อยู่กลางทะเลทราย ต่อมาเรื่องราวทั้งหมดถูกเปิดโปง เหน่ง โหน่ง และหนุ่ยถูกจับขึ้นศาลทหาร ถามว่า ใครเป็นคนฆ่าตี๋

ไม่รู้พระวิกรมเสนจะตอบอะไร (หรือว่าตอบไม่ได้เลยทำเงียบๆ ) แต่ถ้ายากเกินไปสำหรับเราๆ ท่านๆ มีอีกคำถามหนึ่ง ต่อและแตงแข่งกันปาหิน ใครปาไปโดนขวดแตกเป็นผู้ชนะ ทั้งคู่ปาหินพร้อมกัน ปรากฏว่าหินของแตงโดนขวดก่อน ขวดแตกเป็นชิ้นเล็กชิ้นน้อย แต่ในอีกเสี้ยววินาทีถัดมา หินของต่อก็ไปโดนตรงที่ที่ขวดเคยตั้งอยู่พอดี ถามว่าหินของใครทำให้ขวดแตก

รุ่นน้องเราที่เป็นนักคณิตศาสตร์เคยพูดว่าคนไทยมีปัญหามากๆ เรื่องวิชาตรรกศาสตร์ ซึ่งเขาเชื่อว่ามันคงมีต้นเหตุบางอย่างอยู่ในรากฐานทางวัฒนธรรม เราเองก็เชื่อเช่นนั้น ยกตัวอย่างเช่น ในทางภาษา ภาษาไทยไม่แยกความแตกต่างระหว่างเงื่อนไข “necessary” และ “essential” ถ้าการโดนหินกระแทก necessary สำหรับการที่ขวดจะแตก ก็หมายความว่า ในทุกๆ ความเป็นไปได้ ถ้าหินกระแทกขวด ขวดต้องแตกร้อยเปอร์เซ็นต์ (ไม่นับเหตุการณ์เพี้ยนๆ เช่น ขวดทำมาจากนุ่นหรือเสริมใยเหล็ก) ส่วนเงื่อนไข essential หมายถึง ในทุกๆ กรณีที่ขวดแตก เราสรุปได้เลยว่าก่อนหน้านั้น หินต้องมากระแทกขวดแน่นอน (อีกนัยหนึ่งก็คือไม่มีสาเหตุอื่นใดแล้วที่ทำให้ขวดแตก ไม่นับเหตุการณ์เพี้ยนๆ อีกเช่นกัน) เข้าใจยากไหม ลองเอากรณีต่อ แตงมาพิจารณาดู หินของต่อและแตงไม่ใช่เงื่อนไข essential ของการที่ขวดแตก เพราะต่อให้แตงขว้างไม่โดน หินของต่อก็จะโดนอยู่ดี แต่เราอาจสรุปได้ว่าหินทั้งสองเป็นสาเหตุ necessary เพราะแต่ละก้อนต่างอัดขวดให้แตกได้ทั้งนั้น

เรื่องหิน เรื่องทะเลทรายนี่มันมีสาระตรงไหนน่ะหรือ อาจไม่มีก็ได้ เพราะมันเป็นแค่ส่วนเดียวจากหนังสือของแดเนียล เดนเนต Freedom Evolves เป้าหมายจริงๆ ของหนังสือเล่มนี้คือพิสูจน์ให้เห็นว่า “เจตจำนงค์อิสระ (freewill) นั้นมีจริง ต่อให้มนุษย์เราไม่มีวิญญาณ เป็นเพียงกายหยาบและหน่วยชีวภาพ” ซึ่งเป็นประเด็นที่ถกเถียงกันอย่างมากในหมู่นักปรัชญาและนักวิทยาศาสตร์ชาวตะวันตก ใครที่สนใจเรื่องเหล่านี้ พลาดไม่ได้

แต่สำหรับเรา ที่โดนใจสุดก็เรื่องเงื่อนไข necessary และ essential นี่แหละ ในช่วงเดือนสองเดือนที่ผ่านมา สังคมไทยได้พิสูจน์สิ่งที่รุ่นน้องเราเคยพูดเอาไว้ ไม่ว่าจะเป็นกรณีของ GT 200 หรือเรื่องที่ผู้หลักผู้ใหญ่ในมหาวิทยาลัยมีชื่อเสียงออกมาปล่อยไก่ ด้วยคำพูดประมาณว่า “ถ้าเราบอกว่ารัฐธรรมนูญ 2550 มาจากรัฐประหาร แล้วรัฐธรรมนูญ 2540 ที่ว่ากันว่าดีนักหนา ไม่ได้มาจากรัฐประหาร 2534 หรืออย่างไร”

ตอบเลยว่าไม่! รัฐประหาร 2534 ไม่ใช่ทั้งเงื่อนไข necessary (คือไม่จำเป็นว่าถ้ามีรัฐประหาร 2534 แล้วจะต้องมีรัฐธรรมนูญ 2540 เสมอไป) และ essential (รัฐธรรมนูญ 2540 อาจเกิดมาได้หลากหลายสาเหตุ) เวลาหกปีที่แตกต่างกันนั้น ยาวนานเกินกว่าจะมาสรุปเหตุการณ์ใดเหตุการณ์หนึ่งเป็นเงื่อนไขของอีกเหตุการณ์ (พูดแบบนี้ก็เหมือนบอกว่า “ถ้าเราบอกว่ารัฐธรรมนูญ 2550 มาจากรัฐประหาร แล้วรัฐธรรมนูญ 2540 ที่ว่ากันว่าดีนักหนา ไม่ได้มาจากบรรพบุรุษลิงของเราปีนต้นไม้ลงมาอาศัยอยู่บนท้องทุ่งหรืออย่างไร”)

ผู้หลักผู้ใหญ่คนเดียวกันนั้นเปรียบเทียบรัฐประหาร 2550 กับการเปลี่ยนแปลงการปกครอง 2475 ซึ่งถ้าเราเอากรอบตัวเดียวกันนี้มาวิเคราะห์ เราอาจสรุปได้ว่า รัฐประหาร 2550 คือเงื่อนไข necessary ของการทำลายระบอบประชาธิปไตย เพราะเอารถถังออกมาแล่นบนถนนปุ๊บ ไปแน่ๆ ประชาธิปไตย (แต่ไม่ใช่เงื่อนไข essential) ส่วน การยึดอำนาจของคณะราษฎร์นั้น จัดเป็นเงื่อนไข necessary ได้ และเผลอๆ จะเป็นเงื่อนไข essential ของการเกิดระบอบประชาธิปไตยด้วยซ้ำ

แต่ขณะเดียวกัน นักวิชาการอีกสีหนึ่งที่ออกมาประณามคนที่ยอมรับการยึดทรัพย์ของคุณทักษิณว่า “กินขี้” รัฐประหารก็หลงทิศพอๆ กันอีกนั่นแหละ รัฐประหารคือเงื่อนไข necessary ของการยึดทรัพย์หรือไม่ อาจเป็นได้ แต่เราว่ายากอยู่ ช่วงเวลาสามสี่ปีที่ผ่านมา อะไรหลายอย่างก็เกิดขึ้นมากมาย แผนการสี่ขั้นอะไรนั่น ถ้าผิดพลาดไปสักขั้น การยึดทรัพย์จะเกิดขึ้นได้ไหม แต่ที่แน่ๆ รัฐประหารไม่ใช่เงื่อนไข essential ของการยึดทรัพย์ เพราะต่อให้ไม่มีรัฐประหาร การยึดทรัพย์ก็น่าจะเป็นกระบวนการธรรมชาติเมื่อคุณทักษิณพ้นอำนาจไปแล้ว (เราคงบอกได้เพียงว่ารัฐประหารคือเงื่อนไข necessary ของการที่คุณทักษิณพ้นอำนาจ)

ประเด็นหนึ่งที่เดนเนตเขียนใน Freedom Evolves ซึ่งเราว่าดีมากๆ คือ ต้องยอมรับว่าบางเหตุการณ์มันเกิดมาอย่างไม่มีเงื่อนไข หรือว่ามันเกิดจากเงื่อนไขร้อยแปดประการทั้ง necessary และ essential มาผสมกัน จนถ้าเราไปยึดติดว่าอย่างใดอย่างหนึ่งในนั้นคือ “ต้นเหตุ” รังแต่จะหลงทิศกันไปเปล่าๆ

เอาล่ะ ขอจบกระบวนการสร้างศัตรูทั้งสองสีมา ณ ที่นี้