T. Eagleton's "Literature Theory"

ประเด็นหนึ่งซึ่งอีเกิลตันพูดอ้อมๆ มาตลอดตั้งแต่บทแรก ยันบทสุดท้ายของ Literature Theory: an Introduction คือ นิยาย และวรรณกรรมร่วมสมัยเกิดมาเพื่อรับบทบาทหน้าที่แทนศาสนา

ตั้งแต่ศตวรรษที่ 18 ชาวยุโรปเริ่มตั้งข้อสงสัยในศาสนา วิกฤตการณ์ทางประวัติศาสตร์หลายๆ เรื่องสั่นคลอนศรัทธา ความเชื่อของพวกเขา แต่สังคมใดๆ ไม่อาจอยู่ได้ถ้าปราศจากศาสนา เพราะศาสนาคือเครื่องมืออุดมคติที่ใช้ปกครองคน มีหน้าที่กล่อมเกลาให้ชนชั้นล่างอยู่ภายใต้อำนาจเศรษฐกิจ และการเมืองของชนชั้นปกครอง ถ้าศาสนาไม่อาจคงความศักดิ์สิทธิ์ สังคมย่อมเกิดรอยร้าวฉานได้ง่ายๆ

วรรณกรรมร่วมสมัย และนิยายจึงถือกำเนิดขึ้นมาเพื่อการนี้ เพราะวรรณกรรมต่างจากงานเขียนเชิงวิเคราะห์ หรือปรัชญา ตรงที่มันเล่นกับอารมณ์ ความรู้สึกผู้อ่าน มีอิทธิพลคล้ายคลึงกับศาสนา ไม่ใช่เรื่องบังเอิญเลยที่หลักสูตรวรรณกรรมในประเทศอังกฤษยุคแรกถูกบรรจุอยู่ในโรงเรียนสำหรับผู้ใช้แรงงาน ชนชั้นระดับล่างของสังคม และก็ไม่ใช่เรื่องบังเอิญอีกเช่นกันที่ช่วงเวลานั้นตรงกับยุคที่มีการเคลื่อนไหว ส่งผู้หญิงไปรับการศึกษาในโรงเรียน ผู้ชายชาวอังกฤษในยุคนั้นพยายามยกเอาวรรณกรรมภาษาตัวเอง เช่นหนังสือของเจน ออสติน ชาร์ล ดิกเกน มาใช้แทนศาสนาในการปกครองชนชั้นล่าง และผู้หญิง (สิ่งที่พวกเขาอ่านจริงๆ กลับเป็นงานเขียนภาษากรีก ลาติน เช่นโอดิสซี หรืออีเลียต)

กระทั่งช่วงต้นศตวรรษที่ 20 เมื่อหลักสูตรวรรณกรรมแพร่หลายมากขึ้นในมหาวิทยาลัย สถานภาพของมันยังถูกมองว่าด้อยว่าวิชาคลาสสิก หรือปรัชญา รางวัลโนเบลสาขาวรรณกรรมยุคแรกๆ แจกนักปรัชญา มากกว่านักเขียนด้วยซ้ำ กระทั่งสงครามโลกนั่นเองที่ลดบทบาทวิชาปรัชญาลง เนื่องจากอิทธิพลใหญ่สุดซึ่งปฏิเสธไม่ได้ของปรัชญา (ในยุคนั้น) มาจากประเทศเยอรมัน ความขัดแย้งของสงครามทำให้คนอังกฤษเริ่มหันมาหาวรรณกรรมซึ่งถูกผลิตด้วยปลายปากกาชาวอังกฤษด้วยกันเอง


วรรณกรรมเหมือนศาสนาตรงไหน แนวทางการศึกษางานเขียนสร้างสรรค์ในยุคต้นๆ เรียกว่า New Criticism ซึ่งสนับสนุนให้การอ่านแบบปิด (close reading) ในที่นี้หมายถึงอ่านนิยายโดยไม่ต้องสนใจสภาพแวดล้อมภายนอก ผู้เขียน หรือสังคมในยุคนั้น สิ่งเดียวที่สำคัญคืออักขระตรงหน้า วิธีการอ่านแบบนี้ก็คล้ายๆ กับการอ่านไบเบิ้ลนั่นเอง คือสมมติในใจว่าคนเขียนไม่มีอยู่จริง แต่อยู่ดีๆ หนังสือหล่นมาจากฟากฟ้า แนวคิดแบบ New Criticism วางรากฐานอยู่บนความเชื่อว่าวรรณกรรมจะช่วยพาผู้อ่านกลับสู่ "ดินแดนแห่งพระเจ้า" ในที่นี้คือยุโรปศตวรรษที่ 17 ก่อนยุคปฏิวัติอุตสาหกรรม และยุคแห่งเหตุผล

กระทั่งเมื่อกระแส New Criticism ซาลงไปแล้ว แม้แต่การอ่านแบบ Structuralism ก็ยังโยงไปข้องเกี่ยวกับศาสนาได้ คือเป็นการอ่านเพื่อหา "โครงสร้าง" หรือ "พลังศักดิ์สิทธิ์" ซึ่งชักใยอยู่เบื้องหลังงานเขียน

ตอนนี้ยังไม่ค่อยอยากพูดถึง Structuralism, Post-structualrism, Psychoanalysis สักเท่าไหร่ แม้ว่าหัวข้อเหล่านี้จะบรรจุอยู่ใน Literature Theory ก็ตาม เอาเป็นว่าไว้อ่าน Derridas, Lacan, หรือ Barthes เมื่อไหร่ ค่อยกลับมาพูดถึงอีกทีแล้วกัน

ก่อนจบอยากลองเอากรอบความคิดตรงนี้มาปรับใช้กับประเทศไทยดู แน่นอนว่าประวัติศาสตร์ไทย ไม่เหมือนยุโรป ถ้าจะดื้อด้านบอกว่าวรรณกรรมไทยเกิดมาจากความเสื่อมศรัทธาในศาสนาพุทธก็ดูจะเป็นการพูดแบบตีหัวเกินไป กระนั้นก็ปฏิเสธไม่ได้ว่าสมัยที่ชาวตะวันตกเอาวัฒนธรรม และเทคโนโลยีเข้ามาเผยแพร่ในดินแดนสยาม คนไทยเองก็ต้องเผชิญหน้ากับปัญหาอัตลักษณ์ทางศาสนาเหมือนกัน ยุคหนึ่งมิชชันนารีพยายามชักจูงเจ้าขุนมูลนายว่า เห็นไหม ศาสนาคริสต์ช่วยให้พวกเราเจริญได้ถึงขนาดนี้ ทำไมคนไทย ไม่หันมานับถือคริสตศาสนาบ้างเล่า

หรือกระทั่งที่ระบบการศึกษาย้ายจากในวัด มาเป็นโรงเรียน ใช้ตำราซึ่งเขียนขึ้นมาโดยมีรากฐานแบบวรรณกรรม (หรืออย่างน้อยก็การเขียนเชิงสร้างสรรค์ ซึ่งต่างการกาพย์ กลอนแบบเก่าๆ ) ในแง่หนึ่งจะมองว่าวรรณกรรมไทยเองในยุคหลังก็พยายามเข้ามาแทนที่ (หรือพูดอย่างสุภาพหน่อยก็ ส่งเสริม) ศาสนาก็ได้

จริงๆ อยากวิเคราะห์ต่อถึงการเปรียบเทียบระหว่างวรรณกรรมยุคใหม่ และวรรณคดีไทย ในแง่ของการสั่งสอนศีลธรรม เช่นเรารู้สึกว่าวรรณคดีไทยไม่ได้มีเป้าหมายเพื่อสั่งสอนให้คนเป็นคนดี เหมือนกับวรรณกรรม แต่เดี๋ยวจะยาวเกินไป จบแค่นี้แล้วกัน